ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ
ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ
ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ 1
ΚΟΜΟΤΗΝΗ – 2014
Περίληψη
Η εργασία εστιάζει στην δομή φροντίδας ηλικιωμένων ατόμων. Εμβαθύνει στις ιδιαίτερες ανάγκες της ομάδας στόχου, δηλαδή των ηλικιωμένων τροφίμων και με βάση αυτές τις ανάγκες παραθέτει τις προσφερόμενες υπηρεσίες από το ίδρυμα. Γίνετε εκτενής αναφορά στην δράση, στα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του κοινωνικού λειτουργού στην εν λόγω μονάδα, καθώς και αξιολογείται η σημαντικότητα του έργου του.
Σκοπός της εργασίας είναι να λειτουργήσει βοηθητικά προς τη ΜΦΗ, να καταγράψει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και βασικές ανάγκες της τρίτης ηλικίας που φιλοξενείται στο ίδρυμα. Στόχοι της εργασίας είναι η σύγκριση που γίνετε μεταξύ ΜΦΗ στην Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο να λειτουργήσει θετικιστικά προς την ελληνική δομή. Να σημειωθούν και να βελτιωθούν όποιες αδυναμίες στις ΜΦΗ των δύο χωρών.
Σημαντικά συμπεράσματα που εξήχθησαν από την εργασία είναι ότι ο κοινωνικός λειτουργός στη ΜΦΗ ασχολείται τόσο με τον επικοινωνία με τους ηλικιωμένους τροφίμους, για την βελτίωση της ψυχολογίας τους όσο και με γραφειοκρατικά ζητήματα που τους αφορούν και δεν είναι σε θέση να διευθετήσουν μόνοι τους. Επίσης οι ΜΦΗ της Ελλάδας αλλά και οι ρόλοι που έχουν οι επαγγελματίες σε αυτές, παρουσιάζουν περισσότερες ομοιότητες παρά διαφορές.
Λέξεις – Κλειδιά
Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων (ΜΦΗ), ίδρυμα, τρίτη ηλικία, ρόλος κοινωνικού λειτουργού
Πίνακας Περιεχομένων
Περίληψη....................................................................................................................
|
2
| |
Εισαγωγή……………………………………………………………………………
|
4
| |
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων (ΜΦΗ) : ορισμός, στόχος, σκοποί και λόγοι εισαγωγής.
| ||
1.1
|
Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων (ΜΦΗ) – Γηροκομείο…………....................
|
6
|
1.2
|
Σκοπός και υπηρεσίες που προσφέρει το γηροκομείο………………………….
|
8
|
1.3
|
Κύριοι λόγοι εισαγωγής σε ΜΦΗ – Γηροκομείο…………………………………..
|
10
|
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Οι ρόλοι του κοινωνικού λειτουργού σύμφωνα με την Dominelli. Οι ρόλοι του κοινωνικού λειτουργού στο πλαίσιο της ΜΦΗ. Κοινωνική εργασία με ομάδες (ΚΕΟ) στο ΜΦΗ Κομοτηνής.
| ||
2.1
|
Οι ρόλοι του κοινωνικού λειτουργού σύμφωνα με την Dominelli………………
|
12
|
2.2
|
Οι ρόλοι του κοινωνικού λειτουργού στα πλαίσια της ΜΦΗ…………………...
|
14
|
2.3
|
Κοινωνική εργασία με ομάδες (ΚΕΟ) στο ΜΦΗ Κομοτηνής…………………..
|
15
|
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Ανάδειξη συγκριτικής διάστασης των ΜΦΗ στην Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο. Συγκριτική διάσταση των ρόλων του κοινωνικού λειτουργού στη ΜΦΗ Ελλάδας και ΜΦΗ Ηνωμένου Βασιλείου.
| ||
3.1
|
Η αντίστοιχη ΜΦΗ της Ελλάδας σε όρους Ηνωμένου Βασιλείου.......................
|
17
|
3.2
|
Ο ρόλος του κοινωνικού λειτουργού σε ΜΦΗ στο Ηνωμένο Βασίλειο......................................................................................................................
|
18
|
Επίλογος...............................................................................................................
|
21
| |
Βιβλιογραφία.......................................................................................................
|
22
|
Εισαγωγή
Το θέμα το οποίο παρουσιάζεται στην εργασία είναι ο ρόλος του κοινωνικού λειτουργού στη δομή Μονάδας Φροντίδας Ηλικιωμένων (ΜΦΗ). Η ΜΦΗ αποτελεί ίδρυμα με σκοπό την παροχή υπηρεσιών για την κάλυψη των βασικών αναγκών ηλικιωμένων ατόμων που δεν μπορούν να αυτοεξυπηρετηθούν και δεν έχουν κάποιο φροντιστή. Ο κοινωνικός λειτουργός παρέχει μέσω της δράσης του και της επικοινωνίας με τους τροφίμους του ιδρύματος συναισθηματική εκφόρτιση και μεσολαβεί μεταξύ των τροφίμων και του προσωπικού για την καλύτερη δυνατή παροχή υπηρεσιών στους ηλικιωμένους.
Σκοπός της εργασίας είναι η αποσαφήνιση των βασικών όρων που αφορούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες της τρίτης ηλικίας και τον αντίκτυπο της παρέμβασης του κοινωνικού λειτουργού στην ομάδα στόχου, αλλά και την αναγκαιότητα της παρουσίας του στο ίδρυμα.
Στόχοι της εργασίας είναι η περιγραφή της ΜΦΗ και η διευκρίνηση του ρόλου του κοινωνικού λειτουργού στην συγκεκριμένη δομή στα πλαίσια Ελλάδας και Ηνωμένου Βασιλείου. Να γίνει σύγκριση μεταξύ των δομών των δύο χωρών αλλά και η δράση των κοινωνικών λειτουργών, ώστε να γίνουν αλλαγές που θα οδηγήσουν σε καλύτερη παροχή υπηρεσιών.
Το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας περιγράφει τη δομή της ΜΦΗ. Δίνονται ορισμοί σχετικά με την νομική υπόσταση του ιδρύματος και διευκρινίζονται οι λόγοι που καθιστούν αναγκαία την ύπαρξη του για την ομάδα στόχου. Ακολουθεί εκτενής περιγραφή των υπηρεσιών που παρέχονται από την ΜΦΗ και ο σκοπός ύπαρξης του ιδρύματος. Τέλος, παραθέτονται οι λόγοι εισαγωγής ηλικιωμένων στη δομή της ΜΦΗ.
Το δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει τον ρόλο του κοινωνικού λειτουργού γενικά σύμφωνα με τους ορισμούς της Dominelli. Εξετάζεται έπειτα ο ρόλος του επαγγελματία πιο ειδικά στη ΜΦΗ, δηλαδή πώς συμβάλλει με την δράση του στην βελτίωση της ψυχολογίας της ομάδας στόχου όσων αφορά τον επικοινωνιακό ρόλο του. Περιγράφονται οι υποχρεώσεις και τα καθήκοντα του επαγγελματία στο ίδρυμα. Επίσης, γίνετε εκτενής περιγραφή στην δράση των ασκούμενων κοινωνικών λειτουργών στη ΜΦΗ Κομοτηνής και στις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν για την προσέγγιση της ομάδας στόχου.
Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο η εργασία εστιάζει στη συγκριτική διάσταση του ρόλου των επαγγελματιών σε ΜΦΗ της Ελλάδας και του Ηνωμένου Βασιλείου. Αρχικά παρουσιάζεται η δομή ΜΦΗ του Ηνωμένου Βασιλείου, ώστε να γίνει ακόμα πιο κατανοητή η δομή και κατ επέκταση η σύγκριση μεταξύ των δύο χωρών. Τέλος εστιάζει συγκεκριμένα στον ρόλο των επαγγελματιών στις δύο χώρες, στις ομοιότητες και στις διαφορές που παρουσιάζουν.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων (ΜΦΗ) : ορισμός, στόχος, σκοποί και λόγοι εισαγωγής.
1.1 Μονάδας Φροντίδας Ηλικιωμένων (ΜΦΗ) - Γηροκομεία
Με τον όρο ΜΦΗ εννοούμε ένα ίδρυμα που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ηλικιωμένων, το όποιο προσφέρει υπηρεσίες δευτεροβάθμιας κοινωνικής φροντίδας, δηλαδή παροχή υπηρεσιών φιλοξενίας και αποσκοπεί στην βελτίωση της σωματικής και ψυχικής υγείας καθώς και την πρόληψη του κοινωνικοοικονομικού αποκλεισμού. (Ειρήνη Ντάκου, χ.χ.)
Τα ΜΦΗ αποτελούν Νομικά πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου και μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, δηλαδή η λειτουργιά τους στηρίζεται σε δωρεές, κληροδοτήματα και την εκμετάλλευση της περιουσίας των τροφίμων. Επίσης, σκοπός της λειτουργιάς του ιδρύματος δεν είναι η επίτευξη κέρδους, αλλά κάποιος κοινωφελής σκοπός, (Φ.Ε.Κ., 1973). Η μη κερδοσκοπικής πρωτοβουλίας ανήκουν στην Εκκλησία, σε μη κυβερνητικές οργανώσεις και στην τοπική αυτοδιοίκηση. (Ήρα Έμκε Πουλοπούλου, 1999). Η ΜΦΗ στην οποία κάνουν την πρακτική τους άσκηση οι ασκούμενες κοινωνικοί λειτουργοί ανήκει στην εκκλησία και είναι μη κερδοσκοπικής πρωτοβουλίας.
Τα γηροκομεία μπορούν να διακριθούν σε δημόσια, ιδιωτικά και θρησκευτικού ή κοινοτικού χαρακτήρα. Τα δημόσια, δημιουργούνται από το κράτος και η παροχή την υπηρεσιών τους είναι δωρεάν ή πληρώνονται από τα ασφαλιστικά ταμεία. Τα ιδιωτικά γηροκομεία, τα όποια δημιουργούνται από ιδιώτες και οι υπηρεσίες τους συνοδεύονται από κάποια οικονομική επιβάρυνση. Τέλος τα γηροκομεία θρησκευτικού ή αλλιώς κοινοτικού χαρακτήρα, τα όποια ανήκουν σε θρησκευτικά ιδρύματα οι υπηρεσίες εδώ προσφέρονται ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες των ηλικιωμένων. (ο τρόπος ζωής και το ηθικό των ηλικιωμένων: διαπολιτισμική μελέτη, 2012) Ο κύριος στόχος των ΜΦΗ είναι η θεραπεία και αποκατάσταση της σωματικής και ψυχικής νόσου ή αναπηρίας, αλλά και η καταπολέμηση των συνεπειών του κοινωνικού αποκλεισμού. (Ειρήνη Ντάκου, χ.χ.)
Στις ΜΦΗ παρέχεται κλειστή περίθαλψη σε ηλικιωμένα άτομα που διαβιούν μόνα τους ή δεν αυτοεξυπηρετούνται, δηλαδή τους παρέχεται πλήρης διαμονή. Πολύ σημαντική είναι επίσης η ύπαρξη δικτύου ανθρώπων που λειτουργεί ενεργοποιητικά και υποστηρικτικά ενώ παράλληλα αυξάνει την ικανοποίηση, την αίσθηση του ανήκειν, την αυτοεκτίμηση, τη θέληση για νέους στόχους και την πραγματοποίηση τους. (Ειρήνη Ντάκου, χ.χ.)
1.2 Σκοπός και υπηρεσίες που προσφέρει το γηροκομείο.
Κύριος σκοπός δημιουργίας ενός γηροκομείου είναι η πρόσφορα των καλύτερων δυνατών υπηρεσιών στους ηλικιωμένους. Από τις σημαντικότερες υπηρεσίες είναι οι υπηρεσίες υγείας, ψυχολογικής, κοινωνικής και οικονομικής υποστήριξης. (ο τρόπος ζωής και το ηθικό των ηλικιωμένων: διαπολιτισμική μελέτη, 2012) Στα πλαίσια των υπηρεσιών υγείας, βρίσκεται η παρακολούθηση και εξέταση των ηλικιωμένων από τις νοσηλεύτριες του ιδρύματος με στόχο την πρόληψη και την θεραπεία. Ακόμα προσφέρονται υπηρεσίες ψυχολογικής υποστήριξης, που προσφέρονται από τις ασκούμενες κοινωνικούς λειτουργούς αλλά και σωματικής περίθαλψης, τις οποίες αναλαμβάνει το νοσηλευτικό προσωπικό. Τέλος, υπάρχει συνεχής ενημέρωση και επιμόρφωση των ηλικιωμένων όσο αφορά θέματα προσωπικής υγιεινής, διατροφής, φαρμακευτικής αγωγής. Ενημερώσεις τέτοιου περιεχομένου γίνονται από το σύνολο του προσωπικού του ιδρύματος αλλά και από ειδικούς σε θέματα διατροφής και υγείας, με παρότρυνση των ασκούμενων κοινωνικών λειτουργών.
Είναι γνωστή η αλληλεπίδραση της ψυχολογικής κατάστασης στη σωματική κατάσταση των ατόμων και γι αυτό η ψυχολογική υποστήριξη είναι πολύ σημαντική. Οι υπηρεσίες ψυχολογικής στήριξης παρέχονται μέσα από ένα πλαίσιο συνεργασίας τριών βασικών ειδικοτήτων, ψυχολόγου, ψυχιάτρου και κοινωνικού λειτουργού. (ο τρόπος ζωής και το ηθικό των ηλικιωμένων: διαπολιτισμική μελέτη, 2012) Ωστόσο, περά από την καθαρά επαγγελματική διάσταση της ψυχολογικής υποστήριξης, πολύ σημαντική είναι η έμφαση στην πιο προσωπική επικοινωνία με τον ηλικιωμένο, δηλαδή να βρεθεί ένα άτομο να ακούσει τις εξιστορήσεις του ηλικιωμένου τροφίμου. Με αυτόν τον τρόπο τον επαναφέρει στο επίκεντρο των γεγονότων, τον γεμίζει χαρά αλλά και αναπτύσσεται οικειότητα μεταξύ των ασκούμενων κοινωνικών λειτουργών και της ομάδας στόχου.
Σημαντική είναι επίσης η παροχή μιας πιο σταθερής κοινωνικής στήριξης για τους ηλικιωμένους τροφίμους, όπως την ενθάρρυνση της επικοινωνίας της ομάδας στόχου με την οικογένειά τους και με το ευρύτερο περιβάλλον. (ο τρόπος ζωής και το ηθικό των ηλικιωμένων: διαπολιτισμική μελέτη, 2012) Οι ενέργειες αυτές είναι απαραίτητες για την αποφυγή της ιδρυματοποίησης των τροφίμων, με άλλα λόγια της περιθωριοποίησής και της παραίτησής τους από οποιαδήποτε ασχολία πέραν των βασικών αναγκών τους στο ίδρυμα.
Τέλος, οι υπηρεσίες οικονομικής υποστήριξης περιλαμβάνουν την προσφορά δωρεάν υπηρεσιών για τους ηλικιωμένους, όπως υπηρεσίες θεραπείας και παροχής φαρμάκων. Ένας άλλος και πιο πρωτότυπος τρόπος οικονομικής ενίσχυσης θα αποτελούσε η ενασχόληση τους με ορισμένες δημιουργικές δραστηριότητες, οι οποίες να αποτελέσουν αντικείμενο εκθέσεων για το ευρύ κοινό και πωλήσεων. (ο τρόπος ζωής και το ηθικό των ηλικιωμένων: διαπολιτισμική μελέτη, 2012) Έτσι προωθείται και η καταπολέμηση της ιδρυματοποίησης αλλά και το οικονομικό κέρδος των τροφίμων. Ωστόσο, εξαιτίας της έλλειψης πόρων και των σοβαρών προβλημάτων υγείας που έχουν οι περισσότεροι τρόφιμοι ο τελευταίος τρόπος οικονομικής ενίσχυσης παρουσιάζει δυσχέρεια στην πραγματοποίησή του.
1.3 Κύριοι λόγοι εισαγωγής σε ΜΦΗ - Γηροκομείο
Οι βασικές αιτίες εισόδου στο ίδρυμα είναι κοινωνικό-οικονομικές. Σημαντικό ρόλο παίζει η οικογενειακή κατάσταση αλλά και η απώλεια της αυτονομίας του ηλικιωμένου. (Ήρα Έμκε Πουλοπούλου, 1999)
Πιο συγκεκριμένα, ένας πρώτος λόγος θα μπορούσε να θεωρηθεί η αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων που δεν έχουν συγγενείς ή συγγενείς που δεν είναι σε θέση ή δεν είναι διατεθειμένοι να τον φροντίσουν. Ακόμα βέβαια και στην περίπτωση επιθυμίας φροντίδας ενός ατόμου μεγάλου σε ηλικία καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει η κατάσταση της υγείας του.
Οι ηλικιωμένοι που δεν παρουσιάζουν δυνατότητες οργανικής ή διανοητικής βελτίωσης χρήζουν εικοσιτετράωρης περίθαλψης από εξιδανικευμένο προσωπικό. Επίσης ηλικιωμένοι με αδιαφορία για την αξιοπρέπεια της εμφάνισης τους ή με συναισθηματικές κρίσεις διαταράσσουν κάθε ομαλή οικογενειακή ζωή. Πολλοί ενοχλούν τη νύχτα και δεν αφήνουν τα υπόλοιπα μελή της οικογενείας να κοιμηθούν ή εξαφανίζονται όταν βγαίνουν έξω από το σπίτι. (Ήρα Έμκε Πουλοπούλου, 1999) Αυτός είναι ένας από τους βασικούς λόγους που καθιστούν αναγκαία την είσοδο του ηλικιωμένου σε ίδρυμα, τόσο για διευκόλυνση των φροντιστών του, όσο και για την εξασφάλιση της δικής του κατάλληλης φροντίδας. Τελικά η κινητικότητα και η άνοια καθορίζουν αν ένα ηλικιωμένο άτομο μπορεί να παραμείνει σπίτι του. Συμπεραίνουμε ότι υπάρχουν ασθένειες που δεν είναι δυνατό να αντιμετωπιστούν σωστά στο σπίτι, χωρίς να συνδέεται αυτό με αδιαφορία των συγγενών του ηλικιωμένου.
Ένας άλλος λόγος εισαγωγής σε ΜΦΗ που συναντάται συχνά σε υπερήλικες είναι η μοναξιά ιδιαίτερα μετά την πρόσφατη χηρεία, αλλά και οι οικονομικοί λόγοι που δεν επιτρέπουν την αυτόνομη διαβίωση σε ιδιωτικές κατοικίες. (Ήρα Έμκε Πουλοπούλου, 1999) Ηλικιωμένοι που ζουν μόνοι συνήθως αυτοεγκαταλείπονται και ζουν σε κατάσταση ακαθαρσίας. Η εισαγωγή σε ίδρυμα εξασφαλίζει τις βασικές ανάγκες τους, όπως καθαριότητα του χώρου διαβίωσής τους, σωστή διατροφή, ρουχισμό και συντροφιά. Βέβαια η καλύτερη επιλογή για έναν ηλικιωμένο θα ήταν να παραμείνει σπίτι του και να απολαμβάνει αυτές τις υπηρεσίες αλλά οι κατ οίκον υπηρεσίες δεν μπορούν να παρέχουν εικοσιτετράωρη φροντίδα στον ηλικιωμένο.
Τέλος, ο εγωκεντρισμός του σύγχρονου ανθρώπου, αποτελεί έναν ακόμα παράγοντα εισαγωγής του ηλικιωμένου σε ίδρυμα. Ορισμένα άτομα της οικογενείας προβάλλουν σαν δικαιολογία ότι δεν αντέχουν να βλέπουν την κατάρρευση του ηλικιωμένου συγγενή μέσα στο σπίτι τους ή να τον επισκέπτονται καθημερινά στο σπίτι του. (ο τρόπος ζωής και το ηθικό των ηλικιωμένων: διαπολιτισμική μελέτη, 2012) Ο ισχυρισμός αυτός παρουσιάζεται πολύ συχνά από τους συγγενείς αλλά και από τους ηλικιωμένους κατά μια έννοια. Οι ηλικιωμένοι συχνά υποστηρίζουν ότι δεν θέλουν να τους βλέπουν οι συγγενείς τους να γερνούν και να τους γίνονται βάρος. Έτσι προχωρούν σε αυτόβουλη εισαγωγή σε ΜΦΗ, ενώ ουσιαστικά είναι εξαναγκαστική.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο Οι ρόλοι του κοινωνικού λειτουργού σύμφωνα με την Dominelli. Οι ρόλοι του κοινωνικού λειτουργού στο πλαίσιο της ΜΦΗ. Κοινωνική εργασία με ομάδες (ΚΕΟ) στο ΜΦΗ Κομοτηνής.
2.1 Οι ρόλοι του κοινωνικού λειτουργού σύμφωνα με την Dominelli.
Συμφώνα με την Dominelli, οι ρόλoι κλειδιά που αναλαμβάνουν οι κοινωνικοί λειτουργοί είναι ο ρόλος του διευκολυντή (facilator), ο ρόλος του ιεροφύλακα (gatekeeper), ο ρόλος του ρυθμιστή (regulator), ο ρόλος του υποστηρικτή (upholder) και ο ρόλος του συνηγόρου (advocator). (Καλλινικάκη, 2011)
Ο κοινωνικός λειτουργός στο ρόλο του διευκολυντή στα πλαίσια του γηροκομείου, εστιάζει στην παροχή βοήθειας για την επίτευξη των στόχων που τίθενται από κοινού με τους τροφίμους. Μεσολαβεί μεταξύ του τροφίμου και του εξωτερικού του περιβάλλοντος, με σκοπό την προστασία του, την ομαλή ένταξη του και κατ επέκταση τη συμβίωση του στο νέο ιδρυματικό περιβάλλον. (Dominelli, 2009) Για να επιτύχει τα παραπάνω έρχεται σε επικοινωνία με τον εισερχόμενο τρόφιμο και τους συγγενείς του, εάν υπάρχουν. Έπειτα, ο κοινωνικός λειτουργός προσεγγίζει και βοήθα τον ηλικιωμένο και τους συγγενείς του με διάλογο ώστε να ενισχύσει την αυτοεκτίμησή τους και να διαβεβαιώσει για την αποτελεσματική παροχή των υπηρεσιών του ιδρύματος.
Στον ρόλο του θυροφύλακα (gatekeeper), ο κοινωνικός λειτουργός ενθαρρύνει την πρόσβαση σε πόρους και υπηρεσίες. (Dominelli, 2009) Στο πλαίσιο πρακτικής οι ασκούμενες κοινωνικοί λειτουργοί συνέλλεξαν στοιχεία κοινωνικού ιστορικού για τροφίμους και τις οικογένειές τους που χρησιμοποιήθηκαν για την παροχή προνομιακών επιδομάτων, για την καταγραφή της εξέλιξης της σωματικής και ψυχικής υγείας τους και γενικά για οποιοδήποτε άλλο ζήτημα τους αφορά.
Στον ρόλο του ρυθμιστή (regulator) ο επαγγελματίας συμβάλλει στον έλεγχο μη αποδεκτών συμπεριφορών για τη διατήρηση της κοινωνικής τάξης, και στην πρόληψη και αποτροπή πρόκλησης βλάβης στον εαυτό τους ή στους άλλους. (Dominelli, 2009) Οι ασκούμενες κοινωνικοί λειτουργοί, ήρθαν αντιμέτωπες με περιστατικά σωματικής, όπως ξυλοδαρμός, ή λεκτικής βίας μεταξύ των τροφίμων στα πλαίσια της ΜΦΗ Κομοτηνής. Κύριο εργαλείο για την ρύθμιση της κατάστασης ήταν η ατομική συμβουλευτική στον τρόφιμο που βρίσκεται σε κρίση. Κατά αυτόν τον τρόπο, ο επαγγελματίας μπορεί να χρησιμοποιήσει ως αφορμή την συγκεκριμένη συμπεριφορά του τροφίμου, να συλλέξει πληροφορίες για τους λόγους που τον οδήγησαν στη συγκεκριμένη συμπεριφορά, να τον καταλάβει και να οδηγηθεί σε νέα συμπεράσματα για τον ηλικιωμένο.
Ο κοινωνικός λειτουργός στο ρόλο του υποστηρικτή (upholder) παρέχει υποστήριξη στον ηλικιωμένο με την προετοιμασία του να ενταχθεί και να προσαρμοστεί στο ιδρυματικό πλαίσιο. Έπειτα, επιδιώκει τη μείωση του άγχους του τροφίμου, τη ρύθμιση γενικότερα των συναισθημάτων του και μεριμνά για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων του τροφίμου. (Dominelli, 2009) Πρέπει να διατηρείται ο απόλυτος σεβασμός της μοναδικότητας του τροφίμου, να παρέχεται εξατομικευμένη φροντίδα πάντα με ταυτόχρονη διαφύλαξη του απορρήτου. Το σεβασμό της ιδιωτικής του ζωής και της αξιοπρέπειας του, καθώς και την ίση μεταχείριση ανεξάρτητα από οικονομική και κοινωνική θέση, θρησκευτικές και πολιτικές πεποιθήσεις. (Κανδυλάκη, 2008) Υποστήριξη μπορεί να παραχθεί εκτός από τους ηλικιωμένους τροφίμους και στην οικογένεια τους αλλά και στο προσωπικό, αν βρεθούν σε κάποια κατάσταση κρίσης που αφορά θέμα τροφίμου του ΜΦΗ και χρειάζονται συναισθηματική εκφόρτιση.
Τέλος στο ρόλο του συνηγόρου (advocator), ο κοινωνικός λειτουργός γίνετε συνήγορος υπέρ της αλλαγής. (Dominelli, 2009) Το επάγγελμα του κοινωνικού λειτουργού προάγει την ενδυνάμωση και ενίσχυσή των ανθρώπινων σχέσεων με στόχο την ευημερία της ομάδας στόχου. Αυτό είναι πολύ σημαντικό να τηρείται στα πλαίσια του ιδρύματος, καθώς η ομαλή λειτουργία της δομής έχει άμεση σχέση με την ομαλή συμβίωση των τροφίμων μεταξύ τους αλλά και την διατήρηση καλών σχέσεων με το προσωπικό.
2.2 Οι ρόλοι του κοινωνικού λειτουργού στα πλαίσια της ΜΦΗ.
Η εργασία του κοινωνικού λειτουργού στη μονάδα φροντίδας ηλικιωμένων είναι πολυεπίπεδη και λειτούργει συμπληρωματικά με τις υπόλοιπες ειδικότητες του ιδρύματος, όπως το νοσηλευτικό προσωπικό και την διαχειρίστρια του ιδρύματος. Ο κοινωνικός λειτουργός ασκεί την κοινωνική εργασία, σε υποστηρικτικό - συμβουλευτικό - θεραπευτικό επίπεδο. (BeStrong.org.gr, 2012)
Πιο συγκεκριμένα, ο κοινωνικός λειτουργός στο ΜΦΗ, συμμετέχει στην μελέτη και διαμόρφωση του εξατομικευμένου θεραπευτικού πλάνου για κάθε ένοικο, καθώς οι τρόφιμοι εξαιτίας της προχωρημένης τους ηλικίας πάσχουν από ασθένειες και κατ’ επέκταση ο καθένας έχει διαφορετικές ανάγκες φροντίδας. Έχει ενεργή παρουσία στις συναντήσεις της θεραπευτικής ομάδας των εργαζομένων της δομής. Αναλαμβάνει τη διεκπεραίωση των κοινωνικo-προνοιακών αναγκών των ενοίκων, όπως τη συλλογή και κατάθεση επίσημων εγγράφων για λογαριασμό τροφίμων που αδυνατούν να φέρουν εις πέρας οι ίδιοι, ώστε να λάβουν επιδόματα που δικαιούνται. Είναι υπεύθυνος στο κομμάτι της ποιοτικής επαφής των ενοίκων με την οικογένεια τους, καθώς και με το κοινωνικό τους δίκτυο. Παρέχει συμβουλευτική υποστήριξη στην οικογένεια και στο προσωπικό του ιδρύματος όταν κριθεί αναγκαίο από τον επαγγελματία ή όταν ζητηθεί από τους ίδιους. Οργανώνει δράσεις κοινωνικοποίησης καθώς και πλαίσια ένταξης των ένοικων. Δρα με στόχο την προάσπιση των δικαιωμάτων των ένοικων. (Ε.Π.Α.Ψ.Υ, 2011)
2.3 Κοινωνική εργασία με ομάδες (ΚΕΟ) στο ΜΦΗ Κομοτηνής
Κατά την πρακτική άσκηση 1 στη ΜΦΗ του Δήμου Κομοτηνής και σε συνεργασία με την εποπτεία, ορίστηκε ως βασικό εργαλείο η ΚΕΟ. Ο στόχος που τέθηκε ήταν η ανάπτυξη εμπιστοσύνης μεταξύ των ηλικιωμένων και των ασκούμενων κοινωνικών λειτουργών, να γνωριστούν καλύτερα μεταξύ τους οι τρόφιμοι, να ξεπεραστούν διαπροσωπικές συγκρούσεις μεταξύ των τροφίμων και μέσα από την ενεργό δράση σε δραστηριότητες που θα λαμβάνουν χώρα στο ίδρυμα να αντιμετωπιστεί η καθημερινή ρουτίνα της ζωής στο γηροκομείο.
Στο χώρο του ΜΦΗ Κομοτηνής, δημιουργήθηκαν μικρές, τεχνητές, ανοιχτές ομάδες με λόγο. (Καλλινικάκη, 2011) Μικρές χαρακτηρίζονται γιατί κάθε ομάδα αποτελείται από δύο με τρία ηλικιωμένα άτομα. Τεχνητές χαρακτηρίζονται οι ομάδες, που τα μέλη τους δεν συνδέονται με κάποια συγγένεια, αλλά αποτελούν ομάδες ενδιαφερόντων και συγκροτήθηκαν με σκοπό την δραστηριοποίηση των τροφίμων στα πλαίσια του ιδρύματος. Οι ομάδες αυτές δεν έχουν σταθερά μέλη. Τέλος, οι ομάδες χαρακτηρίζονται ως ομάδες με λόγο καθώς είναι ομάδες κοινωνικοποίησης, ψυχοθεραπείας και εκπαιδευτικού χαρακτήρα. Οι ομάδες επίσης χαρακτηρίζονται και ως προσωπικής ανάπτυξης, καθώς διαχειρίζονται οι τρόφιμοι τα ζητήματα που τους ενδιαφέρουν, όπως ψυχαγωγία, ενημέρωση, ενώ τη συζήτηση συντόνιζαν οι ασκούμενες κοινωνικοί λειτουργοί.
Οι ασκούμενες κοινωνικοί λειτουργοί στα πλαίσια των ομάδων, παρείχαν όραμα και υποστήριξη στους ηλικιωμένους με παρακίνηση των μελών να συνεχίζουν την δράση τους στην ομάδα κάθε φορά που αυτά ήθελαν να διακόψουν την συμμετοχή τους. Η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης των συμμετεχόντων μέσα από την αναγνώριση των προσπαθειών και των επιτευγμάτων από τα αλλά μέλη της ομάδας, αποτέλεσε επίσης κινητήρια δύναμη για τους συμμετέχοντες. Ιδιαίτερα χρήσιμη αποδείχτηκε η τεχνική της σιωπής, μέσω της οποίας εκφράζεται σεβασμός και υποστήριξη προς τα μέλη που αντιμετωπίζουν δυσκολίες. (Κανδυλάκη, 2008) Τέλος, με την υποβολή ανοικτών ερωτήσεων υποκινείται η περιέργεια και το ενδιαφέρον των συμμετεχόντων στην ομάδα (Robson, 2007) Έτσι η τεχνική αυτή, συμβάλλει στην εμπλοκή της ομάδας στόχου σε διαδικασίες ενεργοποίησης του εαυτού τους, που ήταν και ο βασικός σκοπός δημιουργίας των ομάδων. Η θετική στάση των ασκούμενων κοινωνικών λειτουργών προς τα μέλη των ομάδων ήταν απαραίτητη σε κάθε φάση.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Ανάδειξη συγκριτικής διάστασης των ΜΦΗ στην Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο. Συγκριτική διάσταση των ρόλων του κοινωνικού λειτουργού στη ΜΦΗ Ελλάδας και ΜΦΗ Ηνωμένου Βασιλείου .
3.1 Η αντίστοιχη ΜΦΗ της Ελλάδας σε όρους Ηνωμένου Βασιλείου.
Η αντίστοιχη ΜΦΗ στο Ηνωμένο Βασίλειο δεν έχει μεγάλη απόκλιση από την ελληνική. Η ΜΦΗ τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο Ηνωμένο Βασίλειο, αποτελεί την υψηλότερη δομή φροντίδας ηλικιωμένων ατόμων περά από τα πλαίσια της νοσηλείας σε κάποια νοσοκομειακή μονάδα. Τα γηροκομεία παρέχουν φροντίδα, στην όποια συμπεριλαμβάνονται δραστηριότητες από το πρωινό ξύπνημα, μέχρι τον βραδινό ύπνο των ηλικιωμένων. Επίσης, παρέχεται βοήθεια με το φαγητό, την προσωπική υγιεινή και το ντύσιμο. Παρόλα αυτά, οι ΜΦΗ διαφέρουν από τις άλλες εγκαταστάσεις στέγασης ηλικιωμένων, καθώς οι πρώτες παρέχουν ένα υψηλό επίπεδο ιατρικής φροντίδας. Κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό, παρακολουθεί τον κάθε τρόφιμο ξεχωριστά και είναι διαθέσιμο 24ωρες το 24ωρο στους χώρους του ιδρύματος. Αυτό επιτρέπει να εκτελούνται σωστά οι θεραπείες των τροφίμων υπό την επίβλεψη των ειδικών. (helpguide.org, χ.χ.)
Παρόλα βέβαια τα θετικά που προσφέρει το γηροκομείο, όσων αφορά υπηρεσίες υγείας και υποστήριξης των ηλικιωμένων, δεν παύει να έχει στο μυαλό των ατόμων αρνητικό χαρακτήρα. Οι φόβοι των ηλικιωμένων ατόμων και τα αισθήματα μοναξιάς και εγκατάλειψης, παραμένουν ίδια σε όποια χώρα και αν διαμένουν ανεξαρτήτως γεωγραφίας, κουλτούρας και γλώσσας. (helpguide.org, χ.χ.)
3.2 Ο ρόλος του κοινωνικού λειτουργού σε ΜΦΗ στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, στις κλειστές μονάδες φροντίδας οι κοινωνικοί λειτουργοί αποτελούν μέλη του θεραπευτικού προσωπικού. Αποτελούν έναν σύνδεσμο μεταξύ των ηλικιωμένων τροφίμων με τους οικείους τους αλλά και με την ευρύτερη κοινωνία. Υπό αυτούς τους όρους, οι κοινωνικοί λειτουργοί συνεισφέρουν στην φροντίδα και την αποκατάσταση των ηλικιωμένων από σωματικές ή ψυχικές ασθένειες. Επίσης, εμπλέκονται στην παροχή συμβουλευτικής, είτε στο ηλικιωμένο άτομο, είτε στις οικογένειες τους, όσων αφορά τη νέα καθημερινότητα του τροφίμου. (Joanna Saison M.A. & Monika White, 2013)
Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη επαφή που μπορεί ο κοινωνικός λειτουργός να έχει με ένα ηλικιωμένο άτομο, είναι όταν οι δικοί του κρίνουν ότι πλέον του είναι πολύ δύσκολο να φέρει σε πέρας τις καθημερινές οικιακές ασχολίες του. Η καλύτερη λύση σε αυτή την περίπτωση, είναι να προσπαθήσουν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία του ηλικιωμένου, επιτρέποντας του να παραμείνει στο σπίτι του με κάποιον βοηθό. Ο βοηθός θα συμβάλλει στο ντύσιμο και την προσωπική υγιεινή του τροφίμου, στο σερβίρισμα και την καθαριότητα του σπιτιού. Όταν τα πράγματα δυσκολέψουν παραπάνω για τον ηλικιωμένο με αποτέλεσμα να αποτελεί κίνδυνο για τη ζωή του η διαμονή του σπίτι, τότε ο κοινωνικός λειτουργός θα ξεκινήσει έρευνα για την εύρεση ενός κατάλληλου ιδρύματος για την εισαγωγή του ηλικιωμένου. (Elise M. Beaulieu, 2002)
Ο κοινωνικός λειτουργός δρα σαν σύνδεσμος ανάμεσα στον τρόφιμο και τις παροχές που πρέπει να λαμβάνει όσων αφορά την ασφάλιση του και τα προνομιακά επιδόματα. Όταν δεν παρέχονται στον ηλικιωμένο τρόφιμο υπηρεσίες ασφάλισης και κινδυνεύει η υγεία του, οφείλει να βοηθήσει στη συγκέντρωση, προετοιμασία και υποβολή των εγγράφων στην εν λόγω υπηρεσία για αποδοχή τους. Κατά τον ίδιο τρόπο, βοήθα και για άλλα προγράμματα πρόνοιας τόσο τους ηλικιωμένους, όσο και τις οικογένειες τους. (Joan Levy Zlotnik, 2010)
Ψυχοθεραπευτική φροντίδα παρέχονται επίσης από τον κοινωνικό λειτουργό στον τρόφιμο και στην οικογένεια του. Ο επαγγελματίας, πρώτα εκτιμά την νοητική υγεία και προδιάθεση του τροφίμου για κατάθλιψη, πριν γίνει δεκτή η εισαγωγή του αλλά και καθ όλη τη διάρκεια της. Επίσης, συμβάλλει στην αναγνώριση ηλικιωμένων που πάσχουν από γεροντική άνοια ή νόσο Alzheimer. (Elise M. Beaulieu, 2002) Κατά τη διάρκεια της διαμονής του τροφίμου στο ίδρυμα, ο επαγγελματίας παρέχει συμβουλευτική υποστήριξη σε μια μεγάλη γκάμα θεμάτων, όπως είναι η προσαρμογή στο ίδρυμα καθώς και για το πένθος και την απώλεια, που έχει βιώσει ή ενδεχομένως να βιώσει ο τρόφιμος.
Οι κοινωνικοί λειτουργοί επίσης, σχεδιάζουν προγράμματα για την ομαλή επανατοποθέτηση του ηλικιωμένου στο οικείο του περιβάλλον, μετά την αποχώρηση του από το ίδρυμα. (Elise M. Beaulieu, 2002) Σε αυτό συμπεριλαμβάνεται προετοιμασία κατάλληλων χειρισμών και στρατηγικών, όσων αφορά τη νέα κατάσταση του ηλικιωμένου μετά την έξοδο του από το ΜΦΗ. Ο επαγγελματίας πρέπει ακόμα να κανονίσει τις κατ’ οίκον επισκέψεις γιατρών και νοσοκόμων σε τακτά διαστήματα, οι οποίες θα συνεχιστούν στο νέο χώρο διαμονής του ηλικιωμένου. Τέλος, ο κοινωνικός λειτουργός προσφέρει συμβουλές για την ομαλή προσαρμογή του ηλικιωμένου στο σπίτι, ειδικά αν διέμενε σε ίδρυμα για παρατεταμένο χρονικό διάστημα.
Το αίσθημα απογοήτευσης του τροφίμου παίζει πολύ σημαντικό ρολό, για το αν η δράση του ιδρύματος είναι επιτυχής ή όχι. Οι επαγγελματίες διαβεβαιώνουν τους ηλικιωμένους εισαχθέντες ότι θα νιώθουν άνετα και ασφαλείς καθ’ όλη τη διάρκεια της διαμονής τους. Απευθύνονται για όποιο πρόβλημα προκύψει στις οικογένειες των γερόντων και μεσολαβούν, όταν προκύπτουν παράπονα είτε από τους ηλικιωμένους είτε από τις οικογένειες τους, με σκοπό να λυθούν έμμεσα. Μέσα στις αρμοδιότητες του κοινωνικού λειτουργού επίσης, είναι και η αλλαγή δωματίων των τροφίμων, αν αυτό κριθεί αναγκαίο, παρέχοντας σε αυτές τις περιπτώσεις μονόκλινα δωμάτια ή αλλαγή των συγκατοίκων στα δίκλινα ή τρίκλινα δωμάτια, με σκοπό την βελτίωση της συγκατοίκησης και διαμονής στο γηροκομείο. Άλλες αρμοδιότητες περιλαμβάνουν την διασφάλιση της δίκαιης μεταχείρισης των τροφίμων από το προσωπικό και την εύρεση κατάλληλων δημιουργικών δραστηριοτήτων για τον καθένα τρόφιμο ξεχωριστά, ανάλογα με την προσωπικότητα και τα ενδιαφέροντα του. (Elise M. Beaulieu, 2002)
Τέλος, οι κοινωνικοί λειτουργοί ασχολούνται με την ενημέρωση του προσωπικού του ιδρύματος, όσων αφορά θέματα που σχετίζονται με τους τροφίμους και τις οικογένειες τους. Ο επαγγελματίας, συζητά με το προσωπικό τις συναισθηματικές ανάγκες που φαίνεται να έχουν ο ηλικιωμένος και η οικογένεια του. Στον αντίποδα, ο κοινωνικός λειτουργός μπορεί να διοργανώσει εκπαιδευτικά σεμινάρια πάνω σε θέματα, όπως η ύστερη ενήλικη φυσική κατάσταση ή η συναισθηματική κακοποίηση της ευάλωτης τρίτης ηλικίας. Όσων αφορά αυτό το θέμα, οι κοινωνικοί λειτουργοί συχνά εμπλέκονται όταν υπάρχουν παράπονα εναντίον ΜΦΗ, ειδικά όταν το ίδρυμα το διαχειρίζεται δημόσιος φορέας. Είναι δύσκολο να συγκεντρώσεις ηλικιωμένα άτομα με προβλήματα υγείας και να αριθμήσουν τα προβλήματα που βιώνουν στο ίδρυμα, ιδιαίτερα αν είναι τρομαγμένα. Επίσης, μπορούν οι επαγγελματίες να σχεδιάσουν παρεμβάσεις, όταν απαιτείται, για τροφίμους που παρουσιάζουν προβλήματα στη συμπεριφορά τους. (Elise M. Beaulieu, 2002)
Επίλογος
Η ύστερη ενήλικη ζωή ξεκινά από την ηλικία περίπου των 65 ετών. Η Ελλάδα είναι γνωστό ότι εξαιτίας του δημογραφικού προβλήματός της, είναι μία χώρα με υψηλό γηραιό πληθυσμό. Το γεγονός αυτό, φέρνει στο προσκήνιο της κοινωνικής πρόνοιας, την ανάγκη για κάλυψη των πολλαπλών αναγκών που προκύπτουν στην τρίτη ηλικία. Εξαιτίας του μεγάλου σε πληθυσμό γηραιών ατόμων, οι απαιτήσεις αυτών των προγραμμάτων ως προς την αποτελεσματικότητα τους, είναι αυξημένες.
Για τους ηλικιωμένους που μένουν μόνοι και διακατέχονται από συναισθήματα ανασφάλειας και μοναξιάς, η πρόσφορα υπηρεσιών κλειστής περίθαλψης είναι αναγκαία.
H ύπαρξη κοινωνικού λειτουργού μέσα στις μονάδες φροντίδας κλειστής περίθαλψης είναι πολύ σημαντική για την ψυχολογική υγεία των ηλικιωμένων. Με την βοήθεια τους ενθαρρύνονται οι τρόφιμοι να εκφράσουν τους φόβους τους και τα σωματικά και ψυχικά τους προβλήματα. Η εργασία μέσα σε ομάδες, βοηθούν τα μέλη τους να κατανοήσουν και να αποδεχτούν τη διαδικασία των γερατειών.
Τέλος, είναι πολύ σημαντικό τόσο στην ελληνική ΜΦΗ, όσο και στις ΜΦΗ του εξωτερικού, να μην θυμίζουν γηροκομείο, και να στελεχώνονται από ειδικευμένο προσωπικό, που να ανταποκρίνονται στις ψυχοσωματικές ανάγκες των ηλικιωμένων σε καθημερινή βάση. Οι τρόφιμοι να μην παραμένουν συνέχεια στο κρεβάτι, ώστε να αποφεύγονται προβλήματα υγείας που σχετίζονται με την απουσία στοιχειώδους άθλησης, αλλά και η ανία. Οι προοπτικές για μελλοντικές αλλαγές στη δομή των ΜΦΗ είναι πολλές, το ίδιο και τα προβλήματα που πρέπει να ξεπεραστούν, ώστε να φτάσουν το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Βιβλιογραφία
Ελληνική:
1) Καλλινικάκη. (2011). Εισαγωγή στην θεωρία και την πρακτική της κοινωνικής εργασίας. Αθήνα: Τόπος
2) Κανδυλάκη. (2008). Η συμβουλευτική στην κοινωνική εργασία, δεξιότητες και τεχνικές. Αθήνα: Τόπος
3) Πουλοπούλου. (1999). Έλληνες ηλικιωμένοι πολίτες. Αθήνα: Έλλην
Ξενόγλωσση:
1) Beaulieu. (2002). A guide for nursing home social workers. New York: Springer Publishing Company, Inc.
2) Dominelli. (2009). Introdusing social work. Cambridge: Polity Press
3) Robson. (2007). H έρευνα του πραγματικού κόσμου. Μιχαλοπούλου (Επιμ.). Αθήνα: Gutenberg
Διαδίκτυο:
1) «Η τρίτη ηλικία στην Ελλάδα» Ντάκου Ε. δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο http://www.psychology-athens.com/psychology-articles/27-trith-hlikia.html και ανακτήθηκε στις 29/12/2013
2) «Θέματα επαγγελματιών-σπουδαστών» EPAPSY. δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο http://www.me-psyxi.gr/social-service/isseues-professionals-students-of-social-work/83-un/187-the-role-of-social-workers-in-units-of-psychosocial-rehabilitation και ανακτήθηκε στις 29/12/2013
3) «Κοινωνικός λειτουργός» Bestrong.org.gr. δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο http://www.bestrong.org.gr/el/support/specialist_mental_health/socialworker/ και ανακτήθηκε στις 30/12/2013
4) «Ο τρόπος ζωής και το ηθικό των ηλικιωμένων: διαπολιτισμική μελέτη» Ghazaleh R. δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/28183#page/1/mode/2up και ανακτήθηκε στις 29/12/2013
5) Joanna Saison M.A., Doug Russell, L.C.S.W., and Monika White, Ph.D. «A guide to nursing homes, skilled nursing facilities and convalescent homes» δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο helpguide.org στις 06/2013 http://www.helpguide.org/elder/nursing_homes_skilled_nursing_facilities.htmν και ανακτήθηκε στις 01/02/2014
6) Zlotnik Joan L. «Social work services in nursing homes: toward quality psychosocial care» δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο social work policy institute στις 18/05/2010 http://www.socialworkpolicy.org/research/social-work-services-in-nursing-homes-toward-quality-psychosocial-care.html και ανακτήθηκε στις 01/02/2014
Νομοθεσία:
1) Διάταγμα υπ'αριθμ 385/1973, Φεκ 116 τεύχος πρωτο,31 Μαΐου 1973
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου